روابط دو کشور دوست و برادر ایران و افغانستان در گذر تاریخ همواره با فراز و نشیب هایی همراه بوده و در بسیاری از مواقع تابعی از شرایط و موقعیت منطقه ای و بین‌المللی بوده است.
مرز طولانی قریب به 930 کیلومتری با همسایه شرقی؛ سزرمینی که سالهای متمادی جولانگاه کشورهای غربی بود و هنوز هم متحمل اثرات آن دوران است؛ از یک سو و تسلط طالبان بر کابل و تشکیل حکومت سرپرست به رهبری گروهی که در نظام بین‌الملل به عنوان نیرویی غیرمتعارف شناخته می شود و هنوز از لیست سیاه برخی کشورها حذف نشده است؛ از سوی دیگر، سبب شده است تا جمهوری اسلامی ایران سیاست تعامل سازنده با هدف بازدارندگی را در پیش بگیرد تا بتواند تا حد زیادی تنش را مهار کند و اجازه ندهد که دشمنان کشور، از طالبان به عنوان اهرمی برای فشار بر ایران استفاده کنند.
کمااینکه سیاست ما در قبال افغانستان در چارچوپ نگاه به شرق و نگاه به همسایگی تعریف شده و از سیاست کلی ای پیروی می کند که کشورهایی مثل چین و روسیه هم در قبال افغانستان پیروی می کنند.
سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان متاثر از عوامل مختلفی است که در مطلب ذیل به بررسی آن می پردازیم؛
بحران مهاجرین و پروژه انسداد مرزهای مشترک
در بیش از چهار دهه ناآرامی و آشوب ناشی از جنگ در افغانستان، جمهوری اسلامی ایران از میلیون‌ها مهاجر افغانستانی به خوبی میزبانی کرد و باجود عدم اجرای تعهدات جهانی در خصوص مهاجرین و اعمال تحریم‌های ناجوانمرادانه علیه کشورمان، ایران همچنان بر اساس حسن همسایگی و اصول انسانی به این میزبانی ادامه داد. اما در سالهای اخیر ما شاهد رشد فزاینده مهاجران غیرقانونی به کشور بوده ایم که به تبع آن موجب بروز مسائل و مشکلاتی ازجمله مشکلات اقتصادی شده است.
این موضوع حتی به رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری ایران نیز راه پیدا کرد و هرکدام از کاندیداها به صورت جداگانه موضع خود را در قبال نحوه کنترل بحران مهاجرت مطرح کردند. «مسعود پزشکیان» رئیس جمهور ایران در دوران رقابت انتخاباتی بر «انسداد کامل مرزها برای جلوگیری از مهاجرت بیشتر افغان‌ها، ساماندهی مهاجرین موجود ایران و گفتگو با کشورهای اروپایی» تاکید کرده بود.
در همین راستا و پس از روی کار آمدن دولت چهاردهم، ایران تا حد زیادی با یک پیش آگهی و تعاملی که با طرف مقابل داشت، ماموریت احداث دیوار و انسداد مرز با کشور افغانستان را به نیروی زمینی ارتش واگذار کرد و در همین رابطه، «نوذر نعمتی»، جانشین فرمانده نیروی زمینی ارتش، روز دوشنبه دوم مهر خبر داد که عملیات انسداد مرز با افغانستان آغاز شده و «در بیش از ده کیلومتر از مرز، دیوار کار گذاشته شده است و 50 کیلومتر دیگر از مرز با افغانستان نیز آماده دیوارگذاری است»
نعمتی با تاکید بر اینکه انسداد مرز موجب «افزایش امنیت مرزها و جلوگیری از قاچاق» می‌شود، تصریح کرد: «ما با انسداد مرز می‌خواهیم ورود و خروج از مبادی رسمی و اصلی به صورت کنترل‌شده و بهتر انجام شود و این اقدام قطعاً امنیت کشور و مناطق مرزی را افزایش می‌دهد و تأثیر مثبتی در اقتصاد کشور خواهد داشت».
روند صعودی تجارت ایران و طالبان / نقش کلیدی بندر راهبردی چابهار در حمل و نقل کالا
پس از قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، جمهوری اسلامی ایران برخلاف موضع‌گیری‌های جهانی علیه این حکومت، از این دولت حمایت کرد و اکنون برنامه‌های تجاری دو دولت رو به توسعه است و در حال حاضر ایران و طالبان قصد دارند مبادلات تجاری خود را به سطح 10 میلیارد دلار برسانند؛ این خبری است که سرپرست وزارت صنعت و تجارت طالبان اعلام کرد و «کاظم جلالی» سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه، آن را تایید کرد.
اما باید گفت که سیر صعودی تجارت بین ایران وافغانستان از زمان ریاست جمهوری «حامد کرزی» آغاز شد و در این دوره، تراز تجاری ایران و افغانستان مثبت شد؛ چرا که در سال 1381، صادرات غیر‌نفتی ایران به افغانستان 150 میلیون دلار بود حال آن که این مقدار در سال 1388، به 900 میلیون دلار رسید. در دوره ریاست‌جمهوری کرزی، ایران بیشترین سرمایه‌گذاری نسبت به سایر کشورها را در افغانستان داشت.
شروع ریاست‌جمهوری «حسن روحانی» در سال 1392 و همین‌طور قدرت گرفتن «اشرف غنی» در افغانستان در سال 1393، از عوامل تاثیر‌گذار بر افزایش مبادلات اقتصادی و تجاری ایران و افغانستان بود؛ هر دو سیاست‌مدار به نقش اقتصاد در روابط سیاسی و نقش روابط سیاسی بر مبادلات اقتصادی تاکید داشتند.
در این دوره سند همکاری توسعه چابهار هم امضا شد که فرصت مناسبی برای افغانستان فراهم شد تا از این بندر به عنوان بندر ترانزیتی استفاده کند. همین‌طور ایران در این بازه زمانی، به بزرگ ترین صادر‌کننده کالا به افغانستان تبدیل شد.
اخیرا نیز «عسکری نسب» مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان گفت که بندر راهبردی چابهار متصل به آبهای آزاد اقیانوس هند موقعیت مناسبی برای تجارت، حمل و نقل، ترانزیت و ترانشیپ (حمل و نقل دریایی) کالا دارد و بهترین و کم هزینه ترین مسیر تجارت و ترانزیت به کشورهای آسیای میانه بویژه کشور همسایه افغانستان است.
وی تصریح کرد که واردات گندم از طریق بندر چابهار و امکان ایجاد کارخانه های آرد جهت تامین آرد مورد نیاز کشور افغانستان وجود دارد و همچنین سرمایه گذاران می توانند فعالیت های بسته بندی و پردازش کالا، بسته بندی روغن خوراکی، مواد غذایی و روغن های صنعتی در این بندر انجام دهند.
عسکری نسب گفت که امکان صادرات محصولات کشاورزی از قبیل میوه و خشکبار با برند کشور افغانستان با توجه به قابلیت های نگهداری کانتینرهای یخچالی در بندر چابهار از دیگر قابلیت ها است.
مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان وجود تجهیزات تخلیه کالای فله از قبیل مکنده غلات با ظرفیت ۶۰۰ تن در ساعت، واردات کالای فله توسط تجار افغان و امکان کیسه گیری و حمل به صورت کیسه به کشور را از دیگر فرصت های آماده برای افغانستان برشمرد.
عسکری با بیان اینکه بندر چابهار برای جابجایی کالا توسط سرمایه گذاران کشور افغانستان کم هزینه ترین و امن ترین مسیر است و می تواند جایگزین مناسبی نسبت به سایر مسیرها باشد، خاطرنشان کرد: تجار و سرمایه گذاران کشور محصور در خشکی افغانستان بهترین مکان را برای صادرات و واردات انواع کالاها، بندر چابهار می دانند.
از سوی دیگر، طالبان اخیراً درخواست ایجاد دفتر نمایندگی اقتصادی در بندر چابهار را مطرح کرده که در دیدار هیئتی از وزارت صنعت و تجارت افغانستان و دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران در تاریخ ۱۲ اسفند ارائه شده است. این موضوع در حالی مطرح است که ایران طرح توسعه بندر چابهار را در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان را با کمک هند در سال 1396 آغاز کرد و به طور قابل توجهی اتکای افغانستان به بندر کراچی پاکستان را کاهش داد.
هم چنین در خرداد ماه 1402، تهران و افغانستان خط آهنی را افتتاح کردند که شهر خواف ایران را به هرات در غرب افغانستان متصل می‌کند و می‌تواند سالانه پنج میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را حمل کند.
علاوه بر این، در طول یک نمایشگاه چهار روزه تجارت افغانستان و ایران که در ۱8 اسفند 1402 در کابل به پایان رسید، دو کشور ۳۰ قرارداد را برای افزایش همکاری در پروژه های حمل و نقل و زیرساخت، از جمله اتصال ایران به شهر شمالی مزار شریف افغانستان و در نهایت به آسیای مرکزی و چین امضا کردند.
گزارش های صادرات ایران به افغانستان نشان می دهد که این صادرات تقریباً معادل دو میلیارد دلار در سال و عمدتاً شامل ماشین آلات، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و نفت است. در مقابل، صادرات سالانه افغانستان به ایران تنها ۳۰ میلیون دلار است.
حذف دلار و اجرای ریال برون مرزی در افغانستان
«محسن کریمی» معاون بین الملل بانک مرکزی ایران اخیرا اعلام کرد که رایزنی‌های برای اجرای «ریال برون‌مرزی» در افغانستان در حال پیگیری است و از ریال برون‌مرزی با هدف حمایت عملی از صادرکنندگان و فعالان اقتصادی بخش خصوصی انجام می‌شود.
به گفته وی پروژه حذف دلار و استفاده از ریال در تبادلات تجاری خارجی ایران از مدت‌ها پیش هدف جمهوری اسلامی برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها بوده است.
«محمدرضا فرزین»، رئیس کل بانک مرکزی نیز اعلام کرده بود که ریال برون‌مرزی با روسیه، افغانستان و عراق در حال پیگیری است که با روسیه به نتیجه رسیده و به زودی عملیاتی و روبل و ریال بین بانک‌های دو کشور مبادله خواهد شد.
اتاق بازرگانی و صنایع افغانستان نیز پیش از این اعلام کرده بود حجم مبادلات تجاری ایران و افغانستان در حال افزایش است، اما تحریم های آمریکا علیه تهران بر روابط تجاری بین دو کشور همسایه تاثیر خواهد گذاشت.
پیش از این نیز بارها وزارت خارجه حکومت پیشین افغانستان نیز تاکید کرده بود که آمریکا نباید تجارت ایران و افغانستان را شامل تحریم‌ها کند، زیرا بسیاری از زیرساخت‌های این کشور مشکلات بسیاری روبرو خواهند شد.
حقابه ایران از رود هیرمند
در دهه گذشته ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب به صورت سالانه در شاخه رودخانه سیستان از هیرمند دریافت می‌شد، با مرور زمان این مقدار به ۹۰۰ میلیون مترمکعب رسید و در نهایت با احداث و افتتاح بند کمال خان در خاک افغانستان در فروردین ۱۴۰۰ در ۱۲۰ کیلومتری مرز ایران، صد درصد جریان آب رودخانه هیرمند به منطقه «گودزره» در خاک افغانستان منتقل و سیستان صد در صد دچار خشکسالی شد.
تنش ها میان ایران و افغانستان بر سر اشتراک آب برای بیش از یک دهه ادامه داشته است و پس از بازگشت گروه طالبان به قدرت در مرداد 1400 تشدید شده است. مقامات ایرانی بارها از دولت طالبان خواسته اند که آب رودخانه هیرمند را بر اساس معاهده آب رودخانه هیرمند در سال ۱۹۷۳ به ایران رها کند؛ افغانستان باید سالانه ۲۶ متر مکعب در ثانیه یا ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب به ایران برساند.
در این راستا «عبدالطیف منصور» سرپرست وزارت انرژی و آب حکومت طالبان در 23 اردیبهشت ماه سال جاری در دیدار با «حسن مرتضوی»، معاون سفارت ایران در کابل گفته است که تاکنون «حجم قابل توجهی از حقابه ایران تامین شده است و رها سازی آب همچنان ادامه دارد.»
منصور در این دیدار گفته است که با توجه به بارش‌های اخیر حجم مناسبی از آب هم از سد «کجکی» و هم از سیلاب‌های پس از این سد به سمت مرزهای مشترک با ایران جاری شد، و دو مرحله هم در اواخر سال ۱۴۰۲ و هم فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۳ حقابه مورد توافق میان تهران و کابل به سمت سیستان و بلوچستان رهاسازی شد.
مرتضوی هم در این دیدار گفته که امیدوار است با اقدامات اصلاحی حکومت طالبان روند اصلاح در بندکمال‌خان تکمیل شده و موضوع آبی به یک عنصر همگراکننده میان تهران و کابل تبدیل شود.
وی افزود که اطلاعات موجود دبی‌سنجی تا 20 اردیبهشت نشان می‌دهد که هم‌اکنون آب با دبی قابل‌قبولی مسیر خود را به سمت ایران طی می‌کند. منصور از باز بودن دریچه‌های بند کمال‌خان خبرداده و ابراز امیدواری کرده که با ادامه بارش‌ها حجم قابل‌توجهی از حقابه جمهوری اسلامی ایران تأمین شود.
همچنین سوم مرداد سال جاری مولوی «امیرخان متقی » سرپرست وزارت خارجه افغانستان با هیاتی به ریاست معاون وزارت نیرو ایران در کابل دیدار کرد.
دو طرف در این دیدار در خصوص روابط دوجانبه، حقابه ایران از رودخانه هیرمند و همکاری در پروژه های آبی صحبت کردند. رئیس هیات ایرانی در این دیدار اظهار امیدواری کرد که تا پایان سال آبی جاری، آب بیشتری از هیرمند به سمت ایران جاری شود.
متقی هم در این دیدار روابط با ایران را دوستانه و نزدیک دانست و تاکید کرد که کابل در صورت وجود آب تلاش می‌کند تا آب کافی را از رود هیرمند به ایران سرازیر کند.
سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان گفت: سد کجکی حدود 70 سال پیش ساخته شده و در عدم توجه دولت‌ها در 45 سال گذشته به دلیل رسوب گذاری و نبود زهکشی، سد نیمی از ظرفیت اولیه خود را از دست داده‌اند، بنابراین طرف ایرانی باید این واقعیت‌ها را در نظر بگیرد.
وی تصریح کرد: سیاست حکومت سرپرست افغانستان این است که بدون ضایع شدن آب، حقابه ایران را تامین کرده و آب به مردم ولایت نیمروز افغانستان و سیستان در جمهوری اسلامی ایران برسد.
افزون بر این «ناصرکنعانی» سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در 19 شهریور ماه طی یک نشست خبری در خصوص حقابه ایران از هیرمند بیان کرد که طرف افغانستانی بر حق مسلم ایران در موضوع حقابه اعتراف دارد و در چندسال گذشته هم به طور جدی مورد مطالبه ایران بوده و در ماه‌های گذشته در سال جاری مقدار زیادی آب را از افغانستان دریافت کردیم و این جزو حقابه ایران بوده یا نبوده تعابیر و تفاسیر مختلفی وجود دارد. این موضوع مطالبه جدی ما هست و انتظار داریم بر اساس معاهده موجود دو طرف، این مسأله به زودی حل و فصل شود.
مبارزه مشترک با کشت و قاچاق مواد مخدر
دولت امارت اسلامی از شهریور سال ۱۴۰۰ شمسی که سکان سیاسی این کشور را به دست گرفت مدعی شده که به دنبال تغییر کشت خشخاش است و در نخستین گام خود اعلام کرد که کشت این گیاه ممنوع است تا با تولید تریاک مقابله کند اما بر اساس گزراش های مبتنی بر آمارهای رسمی و کشفیات مخدر در ایران که بیش از ۷۰ درصد تریاک افغانستان از این کشور ترانزیت می‌شود، هیچ نشانه ای بر کاهش کشت یا تولید مخدر تریاک مشاهده نمی‌شود. این مسئله نشان می‌دهد ادعای طالبان برای مقابله با تریاک طی سه سال اخیر فقط در قامت ادعا بوده و در عمل و بر روی زمین اتفاقی رخ نداده است.
حتی قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر تیر ماه امسال در مورد وعده های طالبان برای کاهش تولید مخدرها اعلام کرد که «ادعای حاکمیت مستقر در افغانستان برای کاهش تولید مواد مخدر در حد شعار بوده و در همین حد باقی مانده است».
البته با این وجود در آخرین گزارش دفتر سازمان ملل در امور جرم و مواد مخدر که در آبان ماه پارسال منتشر شد، تولید تریاک در افغانستان کاهش ۹۵ درصدی داشته است و این نهاد میانمار را به عنوان بزرگترین کشور تولید کننده تریاک معرفی کرد. ادعای «ملا عبدالحق همکار» معاون مبارزه با مواد مخدر وزارت داخلی طالبان در شهریور 1402 مبنی بر اینکه «کشت خشخاش در افغانستان به صفر رسیده و در یک سال گذشته نیز بیش از ۷۸ هکتار از کشتزار این ماده مخدر تخریب شده است». نیز شاید مهر تاییدی بر گزارش سازمان ملل باشد.
اما نکته قابل توجه اینجاست که گزارش نهادهای مقابله با مواد مخدر جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که بیش از ۵۸۰ تن مواد مخدر در سال گذشته کشف شد که بیشتر آن تریاک و از مبدأ افغانستان بود. با توجه به این اعداد، یا موضوع کاهش تولید مخدر یک ادعای بی‌اساس است یا اینکه موضوع احتکار از اساس صحت ندارد.
گزارش سازمان بازرسی ویژه آمریکا در بازرسی افغانستان در حالی منتشر شد که فاقد هرگونه آمار و ارقام است و صرفاً به کلیات و توصیف شرایط پرداخته است. چنانچه بپذیریم شاهد احتکار ماده مخدر تریاک در افغانستان هستیم، سناریو مقابله با کشت خشخاش کاملاً بی‌اثر خواهد بود.
علاوه بر این، با تکیه بر این گزارش باید شاهد کاهش محسوس ترانزیت ماده مخدر تریاک ناشی از افزایش قیمت و احتکار باشیم که اصل اولیه احتکار کاهش توزیع است؛ بنابراین به نظر می رسد آمریکایی‌ها به دنبال توجیه ادعای شکست خورده مقابله با تریاک و گزارشاتی هستند که خود از طریق نهادهای بین المللی ناشی از کاهش تولید تریاک داشتند.
با این وجود، جمهوری اسلامی ایران همواره از تغییر الگوی کشت و پایان همیشگی تولید تریاک در افغانستان حمایت کرده و خواستار حمایت نهادهای بین المللی از حکومت این کشور برای موفقیت در این مسیر شده است.
موضوع کاهش تولید تریاک و جلوگیری از کشت خشخاش مطالبه همیشگی ایران از افغانستان و حاکمان گذشته و حاضر آن در سایه همسایگی مطلوب بوده است و همواره خود را در این مسیر پیشتاز و حامی دانسته است.
قائم مقام پیشین ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران، چندی پیش در واکنش به این گزارش سازمان بازرسی آمریکا گفت: موضوع احتکار مسئله تازه‌ای نیست اما اینکه اکنون گزارش فوق منتشر شده است باید آن را واکنشی در برابر افزایش کشفیات مواد مخدر توسط جمهوری اسلامی دانست.
علیرضا کاظمیان موضوع مخدرهای انبار شده در افغانستان را رویه همیشگی در تولید مخدر عنوان کرد و افزود: کشفیات جمهوری اسلامی ایران نشان دهنده کاهش تولید و قاچاق نیست.
به گفته وی، جمهوری اسلامی ایران معتقد است که دلایل عینی مبنی بر کاهش تولید و یا کشت مواد مخدر در افغانستان وجود ندارد و گزارش فوق توجیه در واکنش به یافته های ما است. ما نیازمند دلایل مستندتر مبنی بر کاهش کشت خشخاش و تولید مخدر از سوی طالبان هستیم.
کاظمی بر روابط خوب جمهوری اسلامی و طالبان در مسیر مبارزه با مواد مخدر تاکید کرد و در عین حال گفت که باید موضوع کاهش تولید را عینی دید.
در مجموع و با در نظر گرفتن مواردی که مطرح شد میتوان گفت که جمهوری اسلامی ایران همواره با در نظر گرفتن منافع ملی خود به دنبال گسترش تعاملات با کشورهای منطقه به خصوص کشور دوست و برادار افغانستان است اما در این راستا با یک سیاست اصولی و هدفمند پیش می رود.
