به گزارش ایراف؛ کشور افغانستان در مجموعه امنیتی آسیا یکی از ضعیف‌ترین واحدهای سیاسی و حاکمیتی است و معیارهای یک دولت ورشکسته را داراست. همین امر موجب شده تا این کشور آب را به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای استراتژیک خود استفاده کند تا بتواند در تعاملات سیاسی و امنیتی در منطقه از آن به عنوان ابزار قدرت بهره گیرد.
به همین دلیل شناخت جایگاه و اهمیت آب برای افغانستان در تعاملات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشور با کشورهای همسایه به ویژه جمهوری اسلامی ایران بسیار حائز اهمیت است.
برخی از کارشناسان معتقدند تنها مسئله‌ای که می تواند روند روابط ایران و افغانستان که تاکنون بر یک بستر خوب و روابط گرم استوار بوده است تحت تاثیر قرار دهد، مسئله آب‌های مشترک است.
آب یکی از مهمترین منابع و ابزارهای استراتژیک افغانستان است که این کشور تلاش می‌کند تا بتواند از آن به عنوان ابزار سیاسی و قدرت در تعاملات سیاسی و امنیتی در منطقه سود برد؛ لذا شناخت جایگاه آب در این کشور بسیار مهم است.
به طور خاص، منابع آب مشترک دو حوضه آبریز فرامرزی هیرمند و هریرود میان ایران و افغانستان سال‌ها به مثابه یکی از ابزارهای قدرت برای حکمرانان افغانستان تبدیل شده است.
به طور تاریخی، عمده پروژه‌های بزرگ افغانستان بر روی منابع آبی مشترک با ایران تعریف شده است.
شواهد و نتایج مطالعات متعدد نشان می‌دهند که پس از روی کار آمدن طالبان تغییری در رویکرد امارت اسلامی نسبت به دوره پیشین در خصوص مدیریت منابع آب مشترک دیده نشده است. از سوی دیگر با توجه به کمبود شدید منابع آبی در کشور، ایران در شرق کشور به شدت وابسته به منابع آب ورودی از افغانستان است.
بر این اساس، شناخت سازه‌های جدید افغانستان بر منابع آبی مشترک با ایران بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا این سازه ها کنترل و مهار افغانستان بر منابع آبی مشترک با ایران را بیش از پیش بالا می برد و پتانسیل و ظرفیت استفاده از آب به عنوان ابزار سیاسی علیه ایران در شرق را به شدت تقویت می کند. از همین رو پژوهش حاضر با هدف جلوگیری از بدخیم‌تر شدن شرایط فوق بحرانی شرق کشور به ویژه منطقه سیستان به بررسی آثار و تبعات سازه های جدید افغانستان بر منابع آبی رودخانه فرامرزی هیرمند و راهکارهای مقابله با آن پرداخته است.
سد کمال خان و کانال‌های انحرافی از آن
پس از افتتاح بند کمال خان، حقابه جمهوری اسلامی ایران از رودخانه هیرمند محدود و رهاسازی آن منوط به اراده مسئولین کشور افغانستان شده است. سد کمال خان یک سازه انحراف آب است که این امکان را به افغانستان می دهد تا تمام آورد رودخانه هیرمند را به سمت شوره زارهای گودزره منحرف کند و برخلاف گذشته آبی وارد هامون ها نشود.
رهاسازی حقابه زراعت و شرب تعیین شده برای سیستان ایران در معاهده ۱۹۷۳، با تکمیل ساخت کمال خان و کانال های انتقال آب متعدد با چالش جدی مواجه شده است. این درحالی است که مسئله تکمیل سد کمال خان و کانال های انتقال آب تنها محدود به عدم رهاسازی آب به سمت ایران نیست، بلکه افغانستان درصدد است تا با تکمیل این سازه‌ها حدود ۴۹ هزار خانوار از قوم پشتون را در مجاورت ایران ساکن کند.
این مهندسی اجتماعی، در شرایطی که مرزهای شرقی ایران روزبه روز در حال تخلیه جمعیتی است و با مهاجرت گسترده جمعیت مواجه است، به طور واضح چالش های اجتماعی، سیاسی و امنیتی جدی برای ایران ایجاد خواهد کرد. علاوه بر آن، به طور مشخص ایران و افغانستان معاهده ای بر تخصیص آب به تالاب‌های هامون ندارند.
دبی رودخانه هیرمند به طور متوسط ۶ میلیارد مترمکعب (در محل سد کجکی) است، اما نکته قابل توجه و مهم آن است که علیرغم آنکه ظرفیت مخزن سد کمال خان تنها ۵۲ میلیون مترمکعب اعلام شده است، این سد انحرافی می تواند آب رودخانه هیرمند را به کانال های پنج گانه احداث شده و در حال احداث با ظرفیت ۵.۲۳ میلیارد مترمکعب منتقل کند. جدای از کانال های سد کمال خان، در مجاورت مرز ایران و افغانستان، کانال دیگری به اسم کانال لشگری وجود دارد که ظرفیت انتقال آب آن ۹۰۰ میلیون مترمکعب است. بر این اساس، سازه های افغانستان پس از سد کجکی ظرفیت و قابلیت انحراف و انتقال تمام حجم رواناب رودخانه هیرمند را دارند و آب انتقالی این کانال ها قرار است بیش از ۱۷۴.۰۰۰ هکتار زمین را زیر کشت ببرد.
معرفی سد بخش آباد
رودخانه ۵۶۰ کیلومتری فراه رود یکی از مهمترین و موثرترین رودخانه ها و سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند است که نقش مهمی در حیات پایین دست حوضه به ویژه تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد.
این رودخانه از استان غور سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از استان فراه، به تالاب‌های هامون مشترک میان ایران و افغانستان می‌ریزد. متوسط آورد سالانه این رودخانه ۱۲۰۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است که بعد از رودخانه هیرمند، دومین سرشاخه مهم و پر آب حوضه آبریز بین المللی هیرمند است. در حال حاضر دولت افغانستان در حال تکمیل سد بخش آباد بر روی سرشاخه فراه رود است.
سد بخش آباد در شمال شرق استان فراه (شهرستان بالابلوک) بر روی رودخانه فراه در حوضه آبریز فرامرزی هیرمند افغانستان واقع شده است. به لحاظ محیط زیستی، رودخانه فراه نقش و تاثیر جدی در حیات سیستان و تالاب های بین المللی هامون دارد. تالاب های بین المللی هامون دارای ارزش اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست بومی و حیاتی هستند. با توجه به این که بخشی از نیاز زیست محیطی هامون ها از جریان هایی که از سایر رودخانه های حوضه آبریز هیرمند نظیر فراه رود و هاروت رود باید تامین شود، از این رو، ساخت سد بخش آباد که محدودکننده یک منبع تامین آب تالاب های هامون می باشد و مانع از ورود حقابه زیست محیطی این تالاب ها می شود.
جمع بندی
آب یکی از مهمترین منابع و ابزارهای استراتژیک افغانستان است که این کشور تلاش می‌کند تا بتواند از آن به عنوان ابزار سیاسی و قدرت در تعاملات سیاسی و امنیتی در منطقه سود برد.
بر این اساس، شناخت جایگاه و اهمیت آب برای افغانستان در تعاملات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشور با کشورهای همسایه به ویژه جمهوری اسلامی ایران بسیار حائز اهمیت است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد رهاسازی حقابه زراعت و شرب تعیین شده برای سیستان ایران در معاهده ۱۳۵۱ هیرمند، با تکمیل ساخت کمال خان و کانال های انتقال آب متعدد با چالش جدی مواجه شده است. همچنین ساخت سد بخش آباد نیز می تواند آب جاری از سمت فراه رود به تالاب های هامون را (که برای مصارف کشاورزی و محیط زیستی استفاده می شود) به شدت محدود کند. از همین رو بایستی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی به این موضوع توجه ویژه ای مبذول شود.
