چندی پیش عبدالله عارف‌اف،نخست وزیر ازبکستان به افغانستان سفر کرد. این نخستین سفر رئیس دولت این کشور پس از به قدرت رسیدن طالبان بود.
عارف‌اف قراردادهایی به مبلغ 2.5 میلیارد دلار امضا کرد. طرفین همچنین قصد خود را برای افزایش گردش مالی تجارت به 3 میلیارد دلار ابراز کردند و همچنین توافقنامه‌ای را در مورد تجارت ترجیحی امضا کردند.
نمونه‌هایی بیشتر از این دست نشان‌دهنده تمایل تاشکند برای حفظ و ارتقا روابط با کابل بدون به‌رسمیت شناختن دولت طالبان در شرایط کنونی است.
رویکردی که در ظاهر با رویکرد دیگر همسایه افغانستان، یعنی تاجیکستان که رویکرد شدیدتری در سه سال اخیر در قبال کابل اتخاذ کرده، اختلاف دارد.
ازبکستان از زمان بازگشت طالبان به قدرت، روابط سیاسی خوبی با طالبان داشته است. پس از به قدرت رسیدن طالبان، ازبکستان با حکومت سرپرست افغانستان وارد تعامل شد. دلیل تمایل ازبکستان به همکاری با طالبان چیست و چه عاملی تاشکند را بیشتر به این سمت سوق می‌دهد؟
همکاری برای سرکوب داعش خراسان
به‌نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیلی که ازبکستان را به سمت تعامل بیشتر با کابل سوق می‌دهد، مسئله داعش خراسان و گسترش افراط‌گرایی در بین اتباع کشورهای آسیای مرکزی علی‌الخصوص تاجیکان و ازبکان است.
از زمان ظهور داعش خراسان، برای مدت زمان زیادی بخش‌هایی از شرق و شمال شرق افغانستان، قلعه‌های اصلی این گروه بودند.
با گذشت زمان، این منطقه گسترش یافت و شامل استان‌های شمالی شد که عمدتا ساکنان آن تاجیکان و ازبکان بودند. روند صعودی تاجیک‌ها، ازبک‌ها و در این گروه پس از روی کار آمدن طالبان افزایش یافته است. البته حضور شهروندان این منطقه در جنبش‌های افراط‌گرا چیز جدیدی نیست.
در دهه گذشته میلادی و در اوج قدرت داعش، حدود 5000 نفر از اتباع آسیای مرکزی در فعالیت این گروه و سایر گروه‌های مشابه در سوریه و عراق شرکت داشتند. گزارش‌ها می‌گویند شهروندان کشورهای آسیای مرکزی علی‌الخصوص تاجیکان، نقش گسترده‌ای در رهبری داعش خراسان دارند.
ترورهای اخیر در روسیه (حمله به تالار کروکوس) و ایران (حوادث شیراز و کرمان) که توسط شهروندان تاجیک و ازبک انجام شد عاملی‌ست که ممکن است به‌طور بالقوه وضعیت در کشورهای پس از شوروی را بی‌ثبات کند. آنچه در آسیای مرکزی باید انتظار داشت، افزایش کنترل و سرکوب مرتبط با تهدید رادیکالیسم و همچنین تلاش‌های فدراسیون روسیه برای فشار بر این کشورها برای اجازه دادن به آن برای افزایش حضور خود در مسائل امنیتی این دولت‌ها است.
ازبکستان نقش ویژه‌ای برای خود در مقابله با داعش قائل است. به نقل از مجله دیپلمات در سپتامبر 2023، تاشکند به واشنگتن پیشنهاد کرده تا در مبارزه جاری طالبان علیه نفوذ داعش داعش در منطقه به‌طور غیرمستقیم دخیل شود.
در ادامه این مجله می‌گوید که در میان تهدید رو به افزایش گروه داعش، روابط نزدیک ازبکستان با طالبان، تاشکند را به یک شریک مهم واشنگتن مبدل کرده است.
مقامات امنیتی ازبکستان بارها از نبرد طالبان در برابر داعش ستایش کرده‌اند. برای نمونه، عبدالسلام عزیزاُف رئیس سرویس امنیت دولتی این کشور در نشست عمومی سازمان همکاری‌های شانگهای گفت که حکومت افغانستان دارای تاثیر مهمی در مقابله با هراس‌افکنی و تروریسم داعشی بوده است.
وی تاکید کرد که کشورش نیاز دارد تا همکاری‌های مهم در زمینه تبادل اطلاعات و هماهنگی‌های بیشتر با افغانستان داشته باشد. عزیزاُف در این نشست افزود: «حکومت افغانستان در چارچوب توانایی‌های خود با تروریسم بین‌المللی مبارزه می‌کند. نیروهای افغانستان در خط مقدم مبارزه با داعش قرار دارند و به نتایج روشنی هم دست یافته‌اند. بنابراین، نباید شرکای افغان خویش را در برابر این مساله تنها گذاشت. بر اساس اصل یک‌پارچگی امنیت، لازم است که دشمن را با هم شکست دهیم».
بنابراین برای ازبکستان، همکاری با حکومت طالبان در کابل می‌تواند در جلوگیری از خطر بالاتر یعنی نفوذ گروه‌های تکفیری و در راس آنها داعش خراسان در این کشور به تاشکند کمک کند.
چرایی تمایل اتباع ازبکستان برای عضویت در گروه‌های تکفیری
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مسلمانان منطقه آسیای مرکزی که علی‌رغم داشتن اکثریت جمعیتی، ده‌ها سال در خفقان زندگی می‌کردند، به احیای سبک زندگی اسلامی روی آوردند. اما این روند لزوما با استقبال دولت‌های منطقه مواجه نشد. اقدامات سختگیرانه علیه مذهب در ازبکستان به حکومت اولین رئیس جمهور این کشور، اسلام کریم‌اف بازمی‌گردد که از سال 1991 تا زمان مرگش در سال 2016 ادامه داشت.
حکومت کریم‌اف با نقض سیستماتیک آزادی مذهب و دستگیری و شکنجه شهروندان به‌دلیل هرگونه نمایش عمومی مذهب، شناخته می‌شد. این امر ازبکستان را در فهرست کمیسیون آزادی مذهبی بین‌المللی ایالات متحده از بدترین مجرمین آزادی‌های مذهبی در جهان قرار داد و تا سال 2020 در آن باقی ماند.
ازبکستان اخیرا اقدامات علیه «افراط‌گرایی مذهبی» و «تروریسم» را تشدید کرده است، به خانه‌ی افراد مشکوک به افراط‌گرایی حمله می‌کند (45 حمله فقط در 7 آوریل)، به والدین از فرستادن کودکان به مدارس اسلامی در خارج از کشور هشدار می‌دهد و از خروج امامان جماعت مساجد از کشور جلوگیری کرده است.
هیئت مدیره اداره مسلمان ازبکستان که توسط دولت حمایت می‌شود به همه امام جماعت‌ها دستور داد که گذرنامه‌های خود را تحویل دهند؛ در اقدامی که توسط برخی از شخصیت‌های مذهبی به‌عنوان بخشی از تلاش‌های دولت برای نظارت بر رهبران اسلامی در پی حمله به روسیه توصیف شده است. در این کشور حدود 2040 مسجد وجود دارد. هرکدام از مساجد یک امام و معمولا یک یا چند معاون بسته به اندازه جماعت دارند. دستور تحویل گذرنامه برای همه آنها اعمال می‌شود.
در فوریه 2024، پلیس تاشکند، حداقل 10 مرد ریش‌دار را در بازار دستگیر کرد و به یک ایستگاه پلیس برد، جایی‌که آنها مجبور شدند ریش خود را اصلاح کنند. این یکی از چندین اقدام از این دست است که در چند سال گذشته در بازار رخ داده است. به‌گفته کسانی که در این حملات دستگیر شدند، به دلایل مذهبی مجبور به اصلاح ریش خود شدند. در سپتامبر 2023، گزارش شد که مقامات حداقل 10 رستوران در تاشکند را تعطیل کردند زیرا الکل به مشتریان نمی‌فروختند.
مالکان این رستوران‌ها اعلام کردند که از مقامات اشاره‌های غیررسمی دریافت کرده‌اند که در صورت موافقت با فروش الکل، اجازه بازکردن رستوران‌هایشان داده خواهد شد.
همچنین گزارش‌هایی در مورد سازمان‌های اجرای قانون وجود دارد که از صاحبان برخی مغازه‌ها می‌خواهند نام اسلامی فروشگاه‌های خود را تغییر دهند و علائم عربی را از شیشه‌های خود حذف کنند. این حوادث پس از جلسه دولت در مورد «رادیکالیسم مذهبی رو به رشد» در کشور که در اوایل سپتامبر 2023 برگزار شد، تشدید یافت. این جلسه توسط نخست وزیر این کشور برگزار شد و بر مسائل مربوط به نماز در محل کار، چند همسری براساس شریعت و حضور مقامات در رویدادهای مذهبی متمرکز بود.
در این جلسه عارف‌اف ظاهرا یک اولتیماتوم به مقامات صادر کرد و اظهار داشت که آنها نمی‌توانند همزمان در دولت کار کنند و ظواهر دینی در پیش گیرند.
این در حالی است که ازبکستان با صرف بودجه شش میلیون دلاری بزرگ‌ترین مدرسه دینی را برای طالبان می‌سازد.
دولت ازبکستان به درخواست مولوی یوسف وفا، استاندار طالبان در بلخ که از چهره‌های مورداعتماد و نزدیک به ملا هبت‌الله آخندزاده است، در شهر نو واقع در حومه مزارشریف، با صرف شش میلیون دلار هزینه، یک مدرسه دینی بزرگ می‌سازد. این مدرسه بزرگ‌ترین مدرسه دینی در افغانستان خواهد بود.
ظهور مجدد هویت اسلامی در دوران پس از شوروی منجر به احیای سبک زندگی مذهبی شد. در این راستا در دهه 90 میلادی، گروه‌های اسلامی همچون جنبش اسلامی ازبکستان و حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تشکیل شد که تماما توسط دولت این کشورها سرکوب شدند.
بنابراین خیزش اسلامی در آسیای مرکزی و به‌ویژه در ازبکستان و تاجیکستان به‌درستی جواب نگرفت. دولت‌های منطقه نقش رو به رشد اسلام را به‌طور واضح منفی می‌دانند و به‌طور فعالانه به دنبال مقابله با آن هستند. سیاست‌های ضد مذهبی دولت‌ها عملا نه‌تنها با افراط‌گرایی مقابله می‌کند، بلکه گروه‌های میانه‌رو مذهبی را نیز هدف گرفته است.
هیچ گروه اسلامی مستقل از دولت توان قدرت‌یابی و تبلیغ در این کشورها ندارد و تمام سازمان‌های مذهبی باید تحت نظر دولت باشند. دولت کنترل دقیقی بر مساجد و نهادهای مذهبی اعمال می‌کند. همه مساجد باید در دولت ثبت شوند و مکان‌های عبادت ثبت نشده اغلب بسته می‌شوند. دولت همچنین امام جماعت‌ها را منصوب و استقلال رهبران مذهبی را محدود می‌کند.
تبلیغات داعش در میان اتباع آسیای مرکزی در کنار حذف نهادهای اسلامی و مبلغین مذهبی میانه‌رو، جوانان و افرادی که تشنه معرفت اسلامی هستند را به سمت این گروه و افراط‌گرایی سوق می‌دهد. داعش خراسان از طریق بنیاد رسانه‌ای «العزم» محتوای خود را به زبان‌های فارسی تاجیکی، ازبکی و همچنین عربی، انگلیسی، پشتو و اردو تولید می‌کند.
به‌طور خلاصه چالش‌های اجتماعی و اقتصادی مانند فقر، فقدان فرصت‌های اقتصادی و نابرابری، تنش‌ها و درگیری‌های ژئوپلیتیکی در منطقه که بی‌ثباتی و خلاء قدرت را ایجاد می‌کند، گسترش ایدئولوژی‌های رادیکال از طریق پلتفرم‌های آنلاین و شبکه‌های افراطی، ضعف حاکمیت، فساد و عدم تلاش‌های موثر برای مقابله با رادیکالیزه‌شدن توسط برخی از دولت‌های آسیای مرکزی به گسترش افراط‌گرایی بین اتباع این جمهوری‌ها کمک کرده است.
بسیاری از دولت‌های آسیای مرکزی از جمله تاجیکستان و ازبکستان با تکیه بر سرکوب‌ها، نظارت‌ها و محدودیت فعالیت‌های مذهبی، رویکردی امنیتی را اتخاذ کرده‌اند. این سیاست‌ها اگرچه در کوتاه‌مدت می‌تواند با موفقیت‌هایی همراه باشد اما در طولانی‌مدت به بیشتر رادیکالیزه شدن می‌انجامد.
جمع‌بندی
تاشکند تمایل خود برای تعاملات گستردهتر با طالبان را بارها اعلام کرده‌است. به‌جز مباحث مرتبط با نیازهای طبیعی ازبکستان به افغانستان هم از نظر ترانزیت و هم از نظر منابع آبی، یکی از علل این نزدیکی نگرانی دولت این کشور از گسترش داعش خراسان به داخل مرزهای آن است. با ظهور داعش خراسان، بسیاری از اتباع تاجیک و ازبک در آن جذب شده و حتی به مقامات بالا رسیدند.
در داخل آسیای مرکزی سطح تهدید تروریستی به‌دلیل نظارت گسترده و آزار و اذیت فراوان گروه‌های مستقل اسلامی توسط دولت‌ها نسبتا پایین است. با این حال، این اقدامات عملا به رادیکالیزه شدن افراد و گروه‌ها انجامیده بنابراین بسیاری از آنها به دنبال ترک کشور خود هستند؛ مسئله‌ای که پیش از این نیز سابقه داشت و افراد فراوانی به سازمان‌های تروریستی در خارج از کشور پیوستند. روند مهاجرت افراد افراط‌گرا به خارج از آسیای مرکزی به احتمال زیاد در سال‌های آتی افزایش خواهد یافت.
بنابراین دولتی مثل ازبکستان (و تاجیکستان) برای مقابله با پدیده‌ای به طالبان نزدیک شده که خود با اعمال سیاست‌های گوناگون طی سال‌های گذشته عملا آن را تشدید کرده‌است.
