بازگشت طالبان به کابل در قامت حاکمان جدید افغانستان، حکایت از فصل دیگری از تغییرات بنیادین در این کشور داشت. نظام آموزشی افغانستان از جمله بخش هایی است که متاثر از این تغییرات سیاسی شد. نخستین و جدی ترین نشانه این تغییر، آموزش زنان بود که با محدودیت شدید مواجه شد. طالبان با ادعای ایجاد فضای مناسب و شرایط منطبق با «شریعت اسلامی» برای تحصیل زنان در روندی شتابان دستوراتی محدودکننده را بر وضعیت آموزش زنان صادر و اعمال کرد. این سیاست باعث شد تا جهان به ویژه قدرت های غربی مدعی دفاع از حقوق بشر از آن برای تحت فشار قراردادن طالبان و کسب امتیاز از آن استفاده کنند و اعطای مشروعیت به دولت سرپرست را با تغییر در سیاست های آموزشی زنان افغان مشروط کردند.
طالبان در ادامه سیاست قبلی، فرمان هایی تازه را در مورد آموزش زنان صادر کردند. به تاریخ ماه مارس 2022 طالبان پس از ماه ها وعده داد که تمام مدارس را باز می کند؛ اما دو روز بعد در حالی که بسیاری از دختران برای رفتن به مدرسه آمادگی می گرفتند مقامات این گروه این تصمیم را لغو کردند و دختران بالای ۱۲ سال را از رفتن به مدارس دولتی منع کردند. پس از این اقدام وزارت آموزش و پرورش طالبان گفت که این دستور، موقت است و مدارس پس از اعمال سیاست هایی که منطبق با «اصول قوانین اسلامی و فرهنگ افغانستان» باشد، بازگشایی خواهند شد. شش ماه بعد، درحالی که هیچ برنامه ای برای بازگشایی مدارس متوسطه به روی دختران در آینده ای قابل پیش بینی وجود نداشت، دولت فرمان جدیدی را صادر کرد و زنان و دختران جوان را در افغانستان از تحصیلات عالی منع کرد.
بازگشت طالبان به قدرت تنها بر وضعیت آموزشی زنان افغانستان تاثیرگذار نبوده؛ بلکه این گروه هدفی بزرگتر را دنبال کرد؛ به طوری که سیاست های آموزشی این گروه بازسازی جامعه افغانستان را بر مبنای اصول و ارزش های ایدئولوژیک ویژه طالبان، هدف گذاری کرده است. در حالی که توجه به بحث آموزش زنان معطوف شده طالبان در روندی بی سروصدا اما پیوسته درحال بازسازی و نهادینه کردن نظام آموزشی افغانستان مطابق ایدئولوژی و ارزش های سنتی خود هستند. نخستین نشانه آن را می توان در انتخاب ندا ندیم، سرپرست وزارت تحصیلات عالی دید. او یک روحانی رادیکال و از چهره های نزدیک به ملا هبت الله آخوندزاده، رهبر طالبان است.
از سوی دیگر، تغییر محتوای درسی نیز از دیگر سیاست های آموزشی طالبان در سه سال گذشته بوده است. ندا ندیم، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان در جولای سال جاری اعلام کرد که یک برنامه درسی جدید برای دانشگاه ها تهیه و برای تصویب به شورای وزیران طالبان ارائه داده است. او گفته بود که وزارت او در دو سال گذشته روی محتوای جدید کار کرده است.
وی خاطرنشان کرد که برخی محتوای قبلی با محتوای جدید جایگزین شده که برای پاسخگویی بهتر به نیازهای جامعه افغانستان طراحی شده است. در نسخه ای از اصلاحات پیشنهادی که برخی رسانه های افغانستان به نسخه ای از آن دست یافته بودند با این جمله آغاز شده بود: «برنامه درسی کنونی تحت مدیریت دست نشانده کابل ساخته شده و توسط کشورهای یهودی و غیرمذهبی تامین می شود.»
به گفته ندیم این گروه دو سال را صرف توسعه این برنامه درسی کرده که با تغییرات اساسی همراه بوده است؛ چرا که موضوعات قبلی حذف و موضوعات جدید با نیازهای فعلی جامعه جایگزین گرفته است. طالبان برنامه درسی قبلی را ادامه «تهاجم فرهنگی کشورهای غربی» می دانند که به باور آنها منافع، سیاست ها و حتی بقای حاکمیت شان را تهدید می کند؛ اما آنچه طالبان روی آن در بخش آموزش سرمایه گذاری کرده اند، ایجاد «مدارس جهادی» است. در تازه ترین مورد، وزارت معارف طالبان ۳۰ مردادماه خبر از آغاز کار ساختمان مدرسه یک هزار نفری «نورالمدارس امام بخاری» در مزار شریف داد. براساس گزارشات شش میلیون دلار هزینه برای این مدرسه شده است. رییس معارف طالبان در بلخ بدون آنکه جزییاتی بیشتر ارائه دهد گفت یک نهاد کمک کننده این مدرسه را ساخته است. این در حالی است که در تصاویر منتشرشده از این خبر پرچم ازبکستان دیده می شود.
بازگشت به اصل: «مدارس جهادی» اتوپیای طالبان
طالبان خود زاده مدارس مذهبی و از بطن این مراکز آمده اند. مدارس مذهبی برای این گروه، حکم دانشگاهی را دارد که در آن برای ساخت آرمانشهری که به آنان وعده داده شده، آموزش دیده اند.
با بازگشت طالبان به قدرت این گروه در روندی شتابان و با دستی باز نهادهای مذهبی را در افغانستان گسترش دادند. در آغاز سال تحصیلی 1401 هبت الله آخوندزاده حکم ایجاد «مدارس جهادی» را صادر کرد. طبق این فرمان برای هر ولایت افغانستان یک مدرسه جهادی در نظر گرفته شد؛ حکمی که سریعا اجرایی شد. به طوری که اولین مدرسه در منطقه پلچرخی کابل ایجاد شد. در پایان همین سال وزارت آموزش طالبان اعلام کرد که در همه ولایات یک «مدرسه جهادی» ایجاد شد.
شتاب طالبان برای گسترش نهادها مذهبی و منحصرا «مدارس جهادی» یک ماه بعد از بازگشت این گروه به قدرت خود را نشان داد. در سپتامبر 2021 دبیرستان کشاورزی در استان فراه در غرب افغانستان جای خود را به یک «مدرسه جهادی» داد. نهاد فنی ولایت تخار نیز که در رشته های فنی چون مهندسی ساختمان، برق، مکانیک و کامپیوتر آموزش می داد نیز به یک «مدرسه جهادی» تبدیل شد. این روند به دیگر ولایات افغانستان نیز کشیده شد. دبیرستان فنی قندهار و دبیرستان ببرک خان زدران در گردیز از دیگر مراکزی بودند که به «مدرسه جهادی» تغییر چهره دادند. دبیرستان عبدالحی حبیبی نیز که یکی از مدرن ترین و معتبرترین مدارس دولتی در جنوب شرق افغانستان به شمار می رفت به «مدرسه جهادی» تغییر کاربری داد. در ژوئن 2022 طالبان دفتر تلویزیون خصوصی میترا را در مزار شریف به مدرسه تبدیل کردند که در آن 1000 دانش آموز آموزش می بینند.
این در حالی است که ساخت «مدارس جهادی» علاوه بر طالبان پای بازیگران خارجی را نیز به افغانستان باز کرده است؛ به طوری که در اکتبر 2022 وزارت معارف طالبان از امضای یک قرارداد با یک نهاد ترکی خبر داد که براساس آن قرار شد در پنج ولایت افغانستان «مدارس جهادی» ساخته شود. همچنین قرار است شاگردانی از ازبکستان برای فراگیری علوم دینی به «مدارس جهادی» در بلخ عازم شوند.
پیش تر از آن نیز وزارت آموزش طالبان در ماه های نخست قدرت گیری اعلام کرده بود که در هر ولایت افغانستان مدارس جهادی جدیدی تاسیس خواهد کرد. چنانچه در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ وزارت آموزش طالبان با توجیه عدم آگاهی بسیاری از مکاتب افغانستان با معارف اسلامی و تاکید و توجه بر موضوعاتی چون «جهاد» در مطالب آموزشی، از ساخت «مدارس جهادی» خبر داد. چنانچه نورالله منیر؛ سرپرست پیشین وزارت آموزش طالبان در سفر به ولایت لوگر از تصمیم این وزارت برای ایجاد مدارس جهادی در تمام ولایات کشور خبر داد. سرپرست وزارت آموزش طالبان در این سفر گفت که در حال آماده کردن طرحی برای ساختن یک مدرسه بزرگ در تمام ولایات افغانستان هستند. او همچنین گفته بود که دانش آموزان و جوانان افغانستان با معارف اسلامی آشنا نیستند و برای تقویت این امر نیاز است تا افغانستان به «یک مدرسه بزرگ دینی» تبدیل شود. در راستای این سیاست در دو ماه گذشته طالبان 14 «مدرسه جهادی» را در 6 ولایت افغانستان ایجاد کردند. وزارت آموزش طالبان ساخت این مدارس جهادی را به ویژه در بلخ، پنجشیر، پکتیکا، غزنی و بدخشان تایید کرده است. با این حال جزئیات مربوط به برنامه های درسی آنها هنوز مبهم است.
همچنین طالبان در حال ساخت یک مدرسه بزرگ «جهادی» در هر ولایت با ظرفیت 1000 نفر هستند و در نظر دارند که در هر شهرستان سه «مدرسه جهادی» بسازند. این گروه در دو سال اول قدرت خود، 5618 مدرسه مذهبی را افتتاح کرد که از 1212 مدرسه در دولت قبلی بیشتر شد. در ژانویه سال جاری گزارش هایی مبنی بر افزایش حضور دانش آموزان در مدارس مذهبی در ولایت فراه در غرب افغانستان به نشر رسید. گزارش شده بود که این ولایت نزدیک به 50000 دانش آموزدر این مدارس دارد. همچنین تعداد مدارس مذهبی در این استان 500 مدرسه گزارش شده که نزدیک به 80 درصد آن در دو سال گذشته تاسیس شده اند.
یک مدرسه دینی در ولایت قندز در شمال افغانستان
روزنامه ۸ صبح کابل در گزارشی به نقل از یک منبع موثق در وزارت آموزش طالبان آورده است که این گروه به طور مداوم مدارس مذهبی را در مناطق روستایی و شهرستان ها ایجاد می کند؛ اما به ریاست معارف اسلامی دستور داده شده که در مورد تاسیس این مدارس و تعداد فارغ التحصیلان آنها اطلاعات ارائه نکند.
روزنامه اطلاعات روز افغانستان نیز در گزارشی تازه پیرامون مدارس جهادی در افغانستان به لحاظ دامنه جغرافیایی این مدارس پرداخته که براساس آن در قندهار؛ پایگاه اصلی رهبر طالبان نزدیک به یک هزار و 237 مدرسه، بدخشان یک هزار و 227 مدرسه، بلخ 837، کابل 827 و هرات 709 مدرسه مذهبی در سه سال گذشته ساخته شده است. در این میان کمترین تعداد مدارس در پنجشیر است که 121 مرکز تعلیمات اسلامی دارد. دایکندی 165 بامیان و کاپیسا با 175 مرکز تعلیمات دینی در رده های بعدی قرار دارند. به گزارش این روزنامه ارتباطی نزدیک بین ساخت مدارس و نزاع بر سر قدرت وجود دارد.
به طور کلی از زمان تسلط طالبان بر افغانستان 15000 مدرسه جهادی ایجاد شده است و حداقل 100000 معلم در این مدارس استخدام شده اند. براساس آمار ارائه شده توسط معاون سرپرست وزارت آموزش طالبان در ماه اوت 2023 تعداد دانش آموزانی که در سراسر این مدارس ثبت نام کرده اند 339950 نفر اند که 95662 تن آنها دختران هستند. همچنین، براساس آمار وزارت آموزش طالبان نزدیک به 17 هزار و 300 مدرسه در سراسر افغانستان فعال اند. از این آمار 15 هزار و 765 باب آن مدرسه دینی، هزار و 193 آن دارالحفاظ (مرکز حفظ قرآن) و 349 آن دارالعلوم هستند. همچنین براساس آمار این وزارتخانه 302 از این تعداد خصوصی و متباقی آن دولتی هستند. این در حالی است که طالبان در سال 1402 تنها 12 هزار و 307 باب تاسیس کردند.
بنابراین، به نظر می رسد که طالبان در حال برنامه ریزی برای ایجاد شبکه وسیعی از مدارس در 34 ولایت کشور هستند. ناظران هدف از این کار را تربیت نیروهایی برای جهاد در راستای دفاع از ایدئولوژی طالبان و بقای حاکمیت آن می دانند.
فارغ التحصیلان مدارس جهادی، نورچشمی های رهبران طالبان
افزون بر ساخت مدارس مذهبی، دانش آموزان یا فارغ التحصیلان این مدارس برای مقامات ارشد طالبان دارای جایگاه ویژه ای هستند. چنانچه رهبری طالبان بر اهمیت آموزش دینی تاکید کرده و مقامات ارشد طالبان اعلام کرده اند که مدارس جهادی در اولویت هستند.
ندا ندیم؛ سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان در جریان یک سخنرانی در هرات گفته بود که روحانیون و نیروهای جنگی این گروه برای تثبیت رزومه علمی و ارزیابی مدارک تحصیلی شان نیازی به امتحان دولتی ندارند و امتحان گرفتن از آنها کاری «توهین آمیز» است. او تاکید کرده بود که هر طالب به اندازه مین هایی که انفجار داده شایسته امتیاز علمی است. این مقام طالبان گفته بود که کسی از طالبان امتحان نگیرد، چون درجه امتیاز او این است که هرقدر ماین انفجار داده همان قدر ممتاز است. خیرالله خیرخواه، سرپرست وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان نیز سال گذشته گفته بود که برای باقی ماندن «تاریخ طلایی ما» بچه های تان را به مدرسه های دینی بفرستید.
مدارس مذهبی حافظ منافع طالبان
اما چرا در حالی که این کشور در بحران اقتصادی و انسانی بزرگی قرار دارد، ساخت مدارس مذهبی برای طالبان اولویت دارد؟ همانطور که گفته شد طالبان خود زاده مدارس مذهبی هستند. پرورش تعداد زیادی از جهادگران در مدارس مذهبی پاکستان در جریان جنگ 20 ساله نقش مهمی در پیشروی طالبان و رسیدن آنها به قدرت از طریق تقویت ایدئولوژی داشتند؛ به طوری که بسیاری از رهبران و اعضای برجسته این گروه از دل این مدارس برآمدند. یکی از این حوزه ها «دارالعلوم حقانیه» در پاکستان- یک برند برای بنیادگرایی اسلامی – است که به «دانشگاه جهاد» معروف است. این مدرسه رهبران ارشد شبکه حقانی چون سرپرست وزارت کشور و سرپرست وزارت مهاجرین طالبان و همچنین ذبیح الله مجاهد؛ سخنگوی حکومت سرپرست را پرورش داده است. در همین رابطه به این مدرسه «دانشگاه کابینه طالبان» نیز می گویند. این مدرسه را همچنین مرکز ایدئولوژیک طالبان در دو سوی مرزی می دانند؛ بنابراین طالبان به مدارس مذهبی به عنوان مکانیزمی نگاه می کنند که آنها را در رسیدن آرمانشهری که به دنبال آن هستند، می رساند.
همچنین این گروه به خوبی درک کرده که برای حفظ بقا و حلقه حامیان خود باید به طور مداوم به دنبال بازتعریف ایدئولوژی خود باشد. مدارس مذهبی، این هدف را تقویت و تسهیل می‌کند.
دارالعلوم حقانیه
تربیت نیروهای جان بر کف همواره برای طالبان عامل پیروزی و دفاع از ارزش های آنها و نهایتا بقای این گروه در برابر نیروهای خارجی بوده است.
اما اکنون طالبان علاوه بر تربیت نیروهایی برای حفظ این گروه در برابر حملات خارجی و قدرت نظامی آن که دو دهه طول کشید تا به آن برسند باید گفت که نزاع داخلی قدرت نیز طالبان را بر آن داشته تا بر ایجاد «مدارس جهادی» اصرار کنند. همانطور که آمد براساس آمار ارائه شده، قندهار پایگاه اصلی طالبان و سکونتگاه رهبر طالبان بیشترین تعداد «مدارس جهادی» را در خود جای داده است.
نهایتاً باید گفت که طالبان از مدارس جهادی به عنوان سپر دفاعی در برابر تهاجمات فرهنگی، نظامی و سیاسی استفاده می کنند. این گروه در سه سال گذشته در حالی که جهان متمرکز بر مساله آموزش دختران بوده است در حال مهندسی کردن سیستم آموزشی 20 ساله افغانستان به سمت آموزه های اسلامی منطبق با جهان بینی خود برای رسیدن به اهداف سیاسی بوده است. در این آموزه ها آنچه بر آن تمرکز می شود نه علوم مدرن؛ بلکه فقه، تفسیر و حفظ قرآن است.
