روابط اقتصادی بین ایران و افغانستان در سال‌های اخیر تحت تاثیر عوامل مختلف جغرافیایی، فرهنگی و سیاسی قرار گرفته است. دو کشور دارای 945 کیلومتر مرز مشترک هستند که این مرز مشترک فرصت‌های فراوانی را برای تقویت روابط اقتصادی فراهم کرده است. اشتراکات زبانی، فرهنگی و تاریخی نیز بر تسهیل تعاملات اقتصادی دو کشور موثر بوده‌اند.
این مسائل باعث شده تا فعالان اقتصادی در ایران و افغانستانی تمایلی دو سویه برای ایجاد تعاملات اقتصادی با یکدیگر داشته باشند. با وجود این روابط مثبت، چالش‌هایی نیز وجود دارد که شامل مسائل امنیتی، سیاسی و اقتصادی هستند که بر تعاملات اقتصادی بین دو کشور تأثیر می‌گذارند و میزان تبادلات تجاری میان ایران و افغانستان را در یک دهه اخیر تحت تأثیر قرار داده است.
در سال‌های ابتدایی این دهه، تبادلات تجاری میان دو کشور روندی افزایشی داشته است. با این حال، این روند در سال‌های اخیر به‌ویژه با تغییرات سیاسی و اقتصادی در افغانستان دچار نوساناتی شده است.
دو عامل اصلی این شرایط تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و افغانستان بوده است. از آن مهم‌تر وضعیت امنیتی در افغانستان و نوسانات سیاسی داخلی این کشور نیز بر حجم تجارت تاثیرگذار بوده است.
به نظر می‌رسد ایران و افغانستان در دوره طالبان تمرکز ویژه‌ای بر مسائل تجاری و اقتصادی دارند که رفت وآمدهای مکرر هیات‌هایی متشکل از کارشناسان و مقامات حوزه اقتصاد، صنعت، تجارت، کشاورزی و غیره را می‌توان در این راستا تحلیل کرد. حتی اواخر خردادماه 1402، سند توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی ایران و افغانستان که به امضای چندین توافق مهم تجاری انجامید، بازتاب گسترده‌ای یافت.
رابطه دو طرفه اقتصادی تهران و کابل
روابط اقتصادی میان تهران و کابل از دیرباز به عنوان یکی از مهم‌ترین روابط منطقه‌ای در حوزه اقتصادی و تجاری شناخته می‌شود. این روابط که شامل صادرات، واردات، سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های زیربنایی است، نه تنها به تقویت اقتصاد هر دو کشور کمک می‌کند بلکه به بهبود وضعیت زیرساختی و اجتماعی نیز منجر شده است.
ایران طی سال‌های اخیر، با ارائه محصولات متنوع و مورد نیاز افغانستان، یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری این کشور محسوب می‌شود. از جمله کالاهای صادراتی ایران به افغانستان می‌توان به روغن‌های سبک، فرآورده‌های نفت، گازهای نفتی، شمش آهن و فولاد، پلی‌اتیلن و محصولات پتروشیمی و مواد غذایی می‌توان اشاره کرد.
از سوی دیگر کالاهای وارداتی ایران از افغانستان ایران نیز از محصولات متنوعی که در افغانستان تولید می‌شوند بهره‌مند می‌شود و این موضوع به تعادل تجاری بین دو کشور کمک می‌کند. برخی از این کالاها عبارتند ازمیوه‌های خشک، ذرت دامی و جو، بادام زمینی و اسپند، نباتات معطر و حبوبات.
البته یکی از مهم‌ترین جنبه‌های روابط اقتصادی ایران و افغانستان، همکاری در پروژه‌های زیربنایی است. ایران در پروژه‌های مختلفی در افغانستان فعال بوده و به توسعه زیرساخت‌های این کشور کمک کرده است؛ مانند ساخت جاده‌ها و پل‌ها و تأسیسات آبی. از سوی دیگر ایران به عنوان یکی از تامین کنندگان اصلی انرژی افغانستان، برق و گاز طبیعی به این کشور صادر می‌کند. این صادرات نه تنها نیازهای انرژی افغانستان را تامین می‌کند بلکه به بهبود شرایط زندگی مردم این کشور نیز کمک کرده است.
ایران در افغانستان نیز می‌تواند در بخش‌های مختلفی سرمایه‌گذاری‌هایی که شامل صنعت و کشاورزی می‌شود. این سرمایه‌گذاری برای دو کشور مفید خواهد بود.
البته افغان‌ها نیز در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در ایران کرده‌اند.
محمود سیادت، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و افغانستان در گفتگو با پایگاه خبری ایراف اظهارداشت که اتباع افغانستان نقش به‌سزایی در اقتصاد ایران دارند.
وی تاکید کرد که بیش از ۵۰ درصد شرکت‌های خارجی ثبت شده در ایران، شرکت‌های افغانستانی هستند و بیشترین سرمایه‌گذاران خارجی در ایران نیز افغانستانی هستند.
همچنین الکوزی، معاون اتاق‌های صنایع و تجارت افغانستان گفته است که فعالان اقتصادی افغانستان بیش از سه میلیارد دلار سرمایه در ایران دارند.
سیادت بر اهمیت حمایت از فعالان اقتصادی افغانستان و استفاده از توان آن‌ها برای رونق اقتصادی ایران و افغانستان تاکید کرده و معتقد است که تنظیم ارتباطات محیطی افغانستانی‌ها و رفع مشکلات و چالش‌های آن‌ها در ایران باید به طور جدی پیگیری شود؛ زیرا این فعالان اقتصادی می‌توانند بزرگترین سرمایه برای آینده دو کشور باشند.
روابط اقتصادی میان ایران و افغانستان با توجه به نیازها و ظرفیت‌های دو کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این روابط نه تنها به توسعه اقتصادی دو کشور کمک کرده بلکه به بهبود زیرساخت‌ها و شرایط زندگی مردم در هر دو کشور نیز منجر شده است. تداوم این روابط و رفع موانع موجود می‌تواند به شکوفایی اقتصادی منطقه و افزایش همکاری‌های بین‌المللی منجر شود.
میزان روابط اقتصادی از گذشته تا امروز
در بازه زمانی ده ساله ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲، روابط تجاری بین ایران و افغانستان دستخوش تغییرات زیادی بوده است. این تغییرات تحت تأثیر عوامل سیاسی، اقتصادی و امنیتی مختلفی قرار گرفته‌اند.
–روند صادرات ایران به افغانستان (۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹)
در این دوره، ایران یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری افغانستان بود. روابط تجاری بین دو کشور با افزایش ثابتی مواجه بود. رشد قابل توجهی در صادرات محصولات ایرانی به افغانستان دیده شد. این افزایش ناشی از نیاز روزافزون افغانستان به کالاهای مصرفی و صنعتی بود که ایران به خوبی توانست آن‌ها را تأمین کند. ایران نیزواردات از افغانستان را افزایش داد. اقلام مهم شامل محصولات کشاورزی و برخی مواد خام بود.
– بحران‌های سیاسی (۲۰۲۰ به بعد)
از سال ۲۰۲۰، بحران‌های سیاسی و اقتصادی جدیدی آغاز شدند که تاثیرات قابل توجهی بر روابط تجاری دو کشور داشتند. با روی کار آمدن طالبان در افغانستان، ناامنی و عدم اطمینان در بازار افغانستان افزایش یافت. این امر موجب کاهش تجارت و صادرات ایران به افغانستان شد.
-روند صادرات ایران به افغانستان در سه سال اخیر
از سال ۲۰۲۱ صادرات ایران به افغانستان به ۲.۵ میلیارد دلار رسید. کاهش قابل توجهی در مقایسه با سال‌های گذشته به دلیل وضعیت ناپایدار امنیتی و سیاسی افغانستان پیدا کرد.
سال ۲۰۲۲ حجم صادرات ایران به افغانستان به ۱.۸ میلیارد دلار کاهش یافت. این کاهش به دلیل تشدید مشکلات اقتصادی و افزایش ناامنی در افغانستان بود.
در سال ۲۰۲۳ صادرات ایران به افغانستان به ۱.۹ میلیارد دلار رسید. این میزان بهبود نسبی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد، اما هنوز پایین‌تر از سطح‌های پیشین است.
اما در ۲ ماه نخست سال ۱۴۰۳ صادرات غیرنفتی به افغانستان به ۳۵۰ میلیون دلار رسید که نشان‌دهنده افزایش ۴۱ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته است.
ارزش گمرکی هر تن کالا به ۴۴۰ دلار افزایش یافت که نسبت به ۴۰۵ دلار سال گذشته نشان‌دهنده افزایش صادرات کالاهای با ارزش افزوده بیشتر است.
همچنین حسین روستایی رایزن بازرگانی ایران در افغانستان اعلام کرد که صادرات غیرنفتی ایران در ۱۲ ماه سال ۱۴۰۲ به یک میلیارد و ۸۷۱ میلیون دلار رسیده که نشان‌دهنده افزایش ۱۳.۶ درصدی نسبت به سال گذشته است. همچنین در ۲ ماه نخست سال ۱۴۰۳ واردات ایران از افغانستان به ۷ میلیون دلار رسید.
در مجموع، روابط تجاری ایران و افغانستان در دهه اخیر با تغییرات زیادی روبه‌رو بوده است.
در حالی که چالش‌های سیاسی و اقتصادی تأثیر منفی داشته‌اند، تلاش‌هایی برای افزایش صادرات و واردات بین دو کشور همچنان ادامه دارد. بهبود روابط تجاری و اقتصادی می‌تواند به تقویت ثبات در منطقه کمک کند.
گسترش روابط اقتصادی در دستور کار تهران و کابل
مبادلات تجاری بین ایران و افغانستان موضوعی مهم و حیاتی برای هر دو کشور محسوب می‌شود. با توجه به موقعیت جغرافیایی و ظرفیت‌های اقتصادی موجود، این همکاری‌ها می‌تواند به ارتقاء وضعیت اقتصادی هر دو کشور کمک کند.
ایران و افغانستان به عنوان دو کشور هم‌مرز، از نزدیکی جغرافیایی برخوردارند که امکان کاهش هزینه‌های حمل و نقل و تسریع در تحویل کالاها را فراهم می‌کند.
گذرگاه‌های مهم مرزی مانند سرخس، دوغارون و چابهار می‌توانند بستر مناسبی برای تسهیل تجارت بین دو کشور باشند. از سوی دیگر بندر چابهار به عنوان یک مسیر استراتژیک برای دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد، فرصت‌های بسیاری را برای توسعه تجارت بین دو کشور فراهم می‌کند.
اما متاسفانه با وجود ظرفیت‌های زیاد، حجم مبادلات و سرمایه‌گذاری‌های میان دو کشور هنوز کمتر از حد انتظار است و نیازبه تلاش‌های بیشتری برای افزایش این حجم وجود دارد. البته وضعیت سیاسی در افغانستان و تحولات داخلی می‌تواند بر روابط تجاری تاثیر بگذارد و ایجاد ثبات در این زمینه یکی از چالش‌های اساسی است.
همچنین کمبود زیرساخت‌های مناسب در مسیرهای حمل و نقل و گذرگاه‌های مرزی می‌تواند به عنوان یک مانع در گسترش تجارت میان دو کشور عمل کند.
با این حال مقامات دو کشور هدف‌گذاری کرده‌اند تا در کوتاه‌مدت سطح مبادلات تجاری به ۵ میلیارد دلار برسد و برنامه‌های ترویجی و توسعه‌ای برای تحقق این هدف در حال اجرا است.
با توجه به ظرفیت‌های مشترک در زمینه‌های زراعت، صنعت و تجارت، دو کشور می‌توانند تعاملات بیشتری داشته باشند و به توسعه اقتصادی متقابل کمک کنند. از سوی دیگر ایجاد بسترهایی برای فعالیت فعالان بخش خصوصی و بهره‌گیری از دروازه‌های خروجی می‌تواند به افزایش حجم تجارت کمک کند.
با توجه به تلاش‌های دو کشور در جهت بهبود و توسعه روابط تجاری، چشم‌انداز مثبتی برای آینده مناسبات دو جانبه وجود دارد.
هدف‌گذاری برای رسیدن به مبادلات تجاری ۱۰ میلیارد دلاری در ۳ تا ۵ سال آینده، نشان‌دهنده خواست مقامات دو کشور در تقویت روابط اقتصادیاست.
با این حال شرایط سیاسی در افغانستان هنوز به ثبات لازم نرسیده است که بتوان با قطعیت در این خصوص اظهار نظر کرد.
برای بهبود روابط اقتصادی دو کشور باید چند نکته را در نظر گرفت. توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و بهبود گذرگاه‌های مرزی می‌تواند به تسهیل و افزایش حجم تجارت کمک کند.
همچنین برگزاری نمایشگاه‌های تجاری و نشست‌های مشترک می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های تجاری و اقتصادی ایجاد کند. از سوی دیگر ارائه تسهیلات و مشوق‌های مالی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌تواند نقش مهمی در افزایش سرمایه‌گذاری‌های مشترک ایفا کند.تسهیل در امور بانکی و مالی میان دو کشور می‌تواند به افزایش سرعت و حجم مبادلات کمک کند.
چرا برای ایران روابط اقتصادی با افغانستان مهم است؟
روابط اقتصادی میان ایران و افغانستان از چندین جهت برای ایران بسیار حائز اهمیت است. افغانستان به‌عنوان یک بازار مصرف مهم برای کالاهای ایرانی شناخته می‌شود. با وجود اینکه اقتصاد افغانستان به دلیل مشکلات داخلی و جنگ‌های طولانی‌مدت هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته است، اما نیازهای بالای آن کشور به کالاهای مصرفی و خدمات می‌تواند فرصتی بزرگ برای صادرکنندگان ایرانی فراهم کند.
از سوی دیگر افغانستان، کشوری محصور در خشکی است و برای دسترسی به بازارهای جهانی نیاز به استفاده از بنادر همسایه‌ها دارد. بنادر ایران، به‌ویژه بندر چابهار، به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی مطمئن و امن می‌تواند نقش حیاتی در ارتباط افغانستان با بازارهای جهانی ایفا کند. توسعه بندر چابهار در ایران فرصتی مهم برای افغانستان جهت دسترسی به دریا و تجارت با هند و دیگر کشورها فراهم می‌کند.
این امر می‌تواند جایگزینی مناسب برای بندرهای پاکستان باشد که در بسیاری از مواقع با مشکلات سیاسی و اقتصادی مواجه شده است.همچنین از این طریق ایران به چین نیز وصل می‌شود و ایران را وارد کریدورهای منطقه خواهد کرد.
نکته دیگر این است که توسعه اقتصادی در افغانستان می‌تواند به ثبات و امنیت در منطقه کمک کند. بهبود وضعیت اقتصادی در افغانستان می‌تواند به کاهش مهاجرت‌های غیرقانونی و کنترل جریان‌های غیرقانونی کمک کند که به نوبه خود امنیت در مرزهای ایران را افزایش می‌دهد.
افغانستان به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های مختلف مانند معدن، کشاورزی، صنعت و زیرساخت‌ها است. ایران با توجه به توانایی‌ها و علاقه‌مندی سرمایه‌گذاران ایرانی در این حوزه‌ها، می‌تواند از این فرصت برای توسعه روابط اقتصادی و افزایش سرمایه‌گذاری در افغانستان استفاده کند.
با توجه به تغییرات سیاسی اخیر در افغانستان و خروج نیروهای ایالات متحده، ایران می‌تواند با تقویت روابط اقتصادی، نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در این کشور افزایش دهد و به عنوان یک شریک اقتصادی مهم برای حکومت طالبان شناخته شود.
همچنین ایجاد پروژه‌های مشترک بین دو کشور، مانند توسعه زیرساخت‌ها، راه‌سازی، و انرژی می‌تواند به توسعه اقتصادی هر دو کشور کمک کند و همچنین باعث تقویت روابط دوجانبه شود.
با توجه به اهمیت‌های اقتصادی، فرهنگی و استراتژیک افغانستان برای ایران، تقویت روابط اقتصادی با این کشور می‌تواند مزایای بسیاری برای ایران به همراه داشته باشد. این تعاملات به افزایش ثبات و امنیت در منطقه نیز منجر می‌شود. همچنین از مهاجرت افغان‌ها جلوگیری خواهد شد.
برهمین اساس هر چه روند ارتباط اقتصادی دو کشور بیشتر شود، برای منطقه و دو کشور بهتر خواهد بود.
